ABD ve NATO’YLA İLİŞKİLER

1960 – 80 TÜRK DIŞ POLİTİKASI

ABD ve NATO’YLA İLİŞKİLER

* Fatih Bayezit, ÇOMÜ Uluslararası İlişkiler

I) ULUSLARARASI ORTAM ve DİNAMİKLER
60’lar ve 70’ler ortamı, Türkiye gibi ülkere ciddi bir ‘göreli özerklik’ yaratan bir atmosfer sundu.

Soğuk Savaşın Yumuşaması

İki kutuplu dünya devam etmesine rağmen bu dönemde nükleer denge ve iki tarafın da zamanla oluşan statükoyu kabullenmesi gibi nedenlerden dolayı Soğuk Savaşda bir yumuşama (detant) dönemine girildi. Bunun sonucu ‘Karşılıklı ve Dengeli Kuvvet İndirimi’ görüşmeleri sonunda;

- Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı’na (AGİK)

- 1975 Helsinki Son Senedi adlı detant belgesinin oluşmasına yol açtı.

O dönemde iki blok lideri de kendi blok üyelerini denetleyemedikçe karşı rakibin üyeleriyle ilişkileri düzelterek rakibe zarar vermeye çalıştılar. Örneğin;

- Romanya, kendi sanayileşmesine Moskova’nın destek vermemesi üzerine İngiltere ve Fransa’dan ekonomik destek almaya başladı

- ABD, Polonya, Yugoslavya ve Macaristan’a da ekonomik destek sağlamaya başladı.

Türkiye bu rekabet ortamından 1960’ların ortalarından itibaren hem ekonomik hem de siyasal olarak yararlanmaya başlamıştır.

ABD’nin Gerilemesi

Batı bloku lideri ABD bu dönemde gücünü önemli oranda yitirdi. Nedenleri;

- Vietnam Savaşı Vietnam’da özellikle Tet Saldırısı yenilgisi sonrası ABD’yi ve dünya kamuoyunu derinden sarstı. Nixon, komünizmle mücadele için her ülkenin kendi başının çaresine bakmasını ve artık ABD’nin dünya jandarmalığı görevini bıraktığını açıkladı.

- Bretton Woods sisteminin yıkılması : Avrupalı ülklerin biriktirdiği dolarlar ve Vietnam savaşının körüklediği para sürümü sonrası doların 1971’de develüe edilmesi ile Bretton Woods sistemi çöktü ve ABD’nin uluslararası güvenilirliği sarsıldı.

- Almanya ve Japonya ABD ile ekonomik rekabete girdi

- ABD kamuoyundan gelen tepkiler

· Watergate skandalı sonrası Nixon’ın istifaya zorlanması

· Vietnam’a gitmek istemeyen gençlerin meydanlarda toplu halde celp kararlarını yakmaları

Sonuç: 1979’da Afganistan Sovyetlere kaptırıldı, yıllarca büyük yatırım yaptığı İran Şah’ı devrildi. Bundan sonra Afganistan ve İran ABD için elden çıkmış olacaktır.

Sovyetlerin ve Üçüncü Dünyanın Yükselişi

SSCB, ABD’nin aksine 70’lerde önemli atılımlar yaptı.

- Dış Yardımlar: O zamana kadar ABD’nin etkin olarak kullandığı bu silahı SSCB kullanmaya başladı. Orta Doğu’da askeri üsler elde etti; uçak gemileri yaparak Akdeniz’e açıldı; Afganistan’a davet üzerine asker sokarak Hint Okyanusu’na yaklaştı.

- 1973 Arap – İsrail Savaşı sonrası petrol sahibi Arap ülkeleri, savaşta İsrail’i destekleyen batılılara karşı siyasal bir koz olarak petrol fiyatlarını yükselttiler. Bu da batı ekonomik ve siyasal egemneliğini çok sarstı.

- Yeni bağımsız olan devletlerin de katılımıyla güçlenen Bağlantısızlık Hareketi batı bloğunun zayıflattı. Yeni bir alt-sistem halinde gelen Bağlantısızlık Hareketi uluslararası ilişkiler ortamına o güne kadar görülmemiş bir demokrasi ve eşitlik atmosferi getirdi.

II) İÇ ORTAM ve DİNAMİKLER

A) Siyaset

1960- 80 Dönemi üç tane askeri darbe de dahil olmak üzere, içine Türkiye tarihinin çok önemli olaylarını sıkıştırmış, çok seslilikten diktatörlüğe ladar çeşitlilik gösteren bir dönemdir.

O zamana kadar demokrasiye alışmamış olan Türkiye’de iki yeni ve dinamik üç ortaya çıktı:

- Öğrenciler

- İşçiler

İşçiler, 1961 Anayasası’nın getirdiği grev hakkından yararlanmak ve bunun da ötesinde Devrimci İşçi Semdikaları Konfederasyonu (DİSK) aracılığıula etkili bir baskı grubu yaratma arayışındaydılar.

1965 Yılında Türkiye İşçi Partisi (TİP) Genel Başkanı M. Ali Aybar’ın konferasnını sağ görüşlü öğrenciler bastı ve bu ilk olaydan sonra iki grup arasına düşmanlık girdi.

Mart 1965 – 27 Mayıs yönetimi tarafıdan ‘iktidardan ayrılmama’ taraftarı olduğu için tasfiye edilerek yurtdışına gönderilen ‘14’ler’ den Hüseyin Feyzullah (Alparslan Türkeş) Türkiye dönerek Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi’ne üye oldu ve Ağustosta da genel başkan seçildi. (1969’da partinin adı Milliyetçi Hareket Partisi oldu.)

Türkiye’de Sol, Johnson mektubunun etkisi, 1968 Tet Saldırısı (Vietnam), 1968 Fransa’daki öğrenci olaylarından güçlenmiş ancak 1968’de Sovyetlerin Prag’ı işgali sonrası ikiye bölünmüştür;

- Sosyalist Devrimci Türkiye İşçi Partisi (Tip)

- SSCB karşıtı (sosyalist emperyal) Dev-Genç (Milli Demokratik Devrimci)

1969 – 6 Ocak’da ODTÜ’de ABD Büyükelçisinin arabasının yakılması, 16 Şubat’ta Taksim’de Altıncı Filoyu protesto eden solculara Komünizmle Mücadele Derneği (Akıncılar ve Ülkücüler) üyeleri polis tarafından meydana sokularak saldırdılar ve ülkede kaos ve anaşide iyice artış oldu.

15-16 Haziran 1970 DİSK’in 150bin kişilik işçi yürüyüşünün sanayi burjuvasisini ürkütmesiyle 12 Mart 1971 Muhtırası geldi.

12 Mart’ın yasakçı ortamında kurulan iki MC hükümeti zamanında artık can güvenliği kalmamıştı.

1973 – Petrol şokuyla beraber çökme noktasına gelen ekonomik ortamda siyasi cinayetler başladı.

1 Mayıs 1977 – Kanlı Taksim olayı yaşandı. The Marmara Otel’den Taksim’de 1 Mayısı kutlayan kalabalığın üzeirne uzun namlulu silahlarla ateş açıldı ve 34 kişi öldü. Failleri ise hiç yakalanamadı.

1978 – Ankara Bahçelievlerde 7 TİP’li genç evlerinde katledildi.

1978in sonlarına doğru Kahramanmaraş’ta çoğunluğu Alevi 105 kişi öldürüldü.

1979 Çorum’da 26 kişi öldürüldü.

Eylül 1979’dan 12 Eylül 1980’e kadar 3000 siyasi cinayet işlendi. 13 Eylül 1980’de kanın aniden durması kafalarda olayların derin devlet tarafından körüklendiği iddialarını doğurdu.

III) DÖNEMİN DIŞ POLİTİKASI

Demokrat Parti’nin dış politikasının da antitezi olarak, BM Genel Kurulunda Cezayir’e self-determinasyon tanınması ilk kez desteklendi

1964- Johnson Mektubuna kararlı bir cevap verildi.

Eylül 1965 – BM’de ABD’nin Vietnam politikasına karşı çıkıldı.

1965 – ABD’nin istediği Çok Taraflı Nükleer Güç (MLF) katılınmadı.

1967 – İsrail’e karşı ilk defa Araplar desteklendi. (67 Savaşı)

Eylül 1968- ABD’yle yapılan anlaşmada SOFA’yı kendi lehine değiştirdi.

1969 – OSİA’da üslerin alandışı amaçlarla kullanılmasını yasakladı.

1970ler boyunca – ABD’ye rağmen Yunanistan’la çatışıldı.

1971 – Üçüncü Dünya’ya yardım programı başlatıldı.

Temmuz 1974 – Haşhaş ekimi yeniden başlatıldı. / Kıbrıs Harekatı yapıldı.

Temmuz 1975- OSİA Amerikan ambargosu kaldırılmadığı için iptal edildi. / Üslerin kullanımı durduruldu.

1976 – AET’yle ilişkiler askıya alındı.

1980 – ABD’nin İran yaptırımlarına katılınmadı.

1967’den itibaren – SSCB’yle yakınlaşma başladı. Komünizm ile SSCB’yi birbirinden ayrıştırarak Türkiye’ye büyük ekonomik ve siyasal yarar sağlandı.

ABD ve NATO’yla İlişkiler

I) 1960 – 65 Dönemi

27 Mayıs ve ABD

27 Mayıs 1960’da yönetime el koyan askerler hemen bir açıklama yaparak Türkiye’nin NATO ve CENTO’ya bağlı kalacağını açıkladı. Milli Birlik Komitesinin (MBK) duruma egemen ve uluslararası taahhütlerine de sadık oldukları anlaşılınca 30 Mayıs 1960’da ABD Hükümeti tarafından resmen tanındı.

Küba Bunalımı

SSCB 1962 ilkbaharından itibaren Küba’ya Jüpiter benzeri orta menzilli füzeleri yerleştirmeye başladı. Durumdan haberdar olan ABD 22 Ekimden itibaren adayı abluka altına aldı. ABD ve SSCB arasında büyük gerginliğe neden olan ve dünyayı nükleer bir savaşın eşiğine getiren Küba krizinde, SSCB ABD’nin Türkiye’deki Jüpiter füzelerini çekmesi karşılığında Küba’ya füze yerleştirmekten vazgeçeceğini açıkladı.

Orta menzillli Jüpiter füzelerinin Türkiye’ye yerleştirilmesi 1960 sonunda tamamlanmıştı. Füzelerin ateşleme sistemleri ve savaş başlıklarının takılması ise ancak 1962 ortalarında tamamlandı.

ABD’nin Ankara Büyükelçisi Raymond Hare 24 Ekim 1962’de Beyaz Saray’a Türklerin Jüpiter füzelerinin kaldırılmasına kesinlikle karşı çıktığını ve bu füzelere semolik anlamlar yüklediklerini, füzelerin kaldırılması durumunda bunların yerine Akdeniz’e Polaris sınıfı nükleer füze atabilen denizaltıların yerleştirilmesini böylelikle Türklerin güveninin tazeleneceğini bildirdi.

SSCB ile ABD, nükleer bir savaşın başlamaması adına bulundukları görüşmeler Başkan Kennedy NATO üyesi devlet başkanlarına birer mektup göndererek ABD’nin Jüpiterleri pazarlk konusu etmediğini açıkladı. O görüşmelerden sonra SSCB gemilerini geri çekmiş ve Küba’ya füze yerleştirmekten vazgeçmişti.

Türkiye’den gelen ilk tepkiler ABD’ye yoğun övgüler içermekteydi. ABD’nin nükleer savaş çıkmasını engelleyen bir politika izlemesi ve Türkiye’nin de pazarlık konusu yapılmaması ayrı bir takdir nedeni olduğu vurgulanıyordu. 1963’te Jüpiter füzelerinin sökülüp yerine Polaris denizlaltılarının yerleştirilmesi önerildiğinde bile TC hükümeti bu öneriyi olumlu bir gelişme olarak kabul etmişti. Ancak 1963’te Jüpiter füzelerinin Türkiye’den tamamen sökülmesi toplumda, ABD’nin SSCB ile yaptığı görüşmede Türkiye’nin de pazarlık konusu edildiği düşüncelerini arttırdı.

Bunalımın Sonuçları

1- ABD Jüpiterlerden sonra Türkiye’ye F-104 ve F-100 savaş uçaklarının verilmesini hızlandırdı ve Türkiye’nin konvansiyonel gücünün arttırılmasına önem verildi.

2- Washington’da alınan kararların Türkiye’nin güvenliğini hatta varlığını tehlikeye düşürebileceği anlaşıldı. ABD’nin sadık ve dürüst bir müttefik olduğu inancı yara aldı.

3- Türkiye, tek yönlü bir dış politika izlemenin zararını bir kez daha gördü.

4- Türkiye, kendini ilgilendiren konularda önce ulusal çıkarlarına göre hareket etmeyi sonrada müttefiklerine danışmanın etkili bir dış politika aracı olacağına karar verdi.

Kıbrıs Sorunu ve Johnson Mektubu

5 Haziran 1964’te Başkan Lyndon Johnson, Başbakan İsmet İnönü’ye Kıbrıs sorunuyla ilgili kapsamlı bir mektup gönderdi.

Johnson’un mektubu (5 Haziran 1964)	Türkiye’nin cevabı (13 Haziran 1964)
Türkiye ve ABD müttefiktir. Türkiye ABD’ye danışmadan bir karar almamalı ve uygulamamaldır.	Türkiye ABD ile halihazırda görüş alışverişi içindedir. 1963 sonundan beri gündeme gelen 4 müdehale girişiminden de ABD haberdar edilmiştir.
Türkiye Garanti Anlaşmasına taraf olan diğer devletlerle görüşme imkanlarını tüketmeden müdehalede bulunmamalıdır.	Türkiye, Garantör devletlerle 6 aydan beri görüşmeler yapmaktadır ancak Yunanistan Türkiye’nin sorunun çözümüne ilişkin girişmlerini sonuçsuz bırakmakta ve Kıbrslı Rumları teşfik etmektedir.
NATO bünyesindeki Türkiye ve Yunanistan NATO’ya girerek bir daha savaşmayacaklarını taahhüt etmişlerdir.	Türkiye ve Yunanistan ancak Yunanistan’ın Türkiye’ye saldırması sonucu savaşırlar.
Türkiye’nin Kıbrıs’a yapacağı bir müdehale sonra SSCB soruna doğrudan dahil olur ve Türkiye’ye saldırırsa, NATO ülkeleri Türkiye’yi savunma yükümlülüğüne girmeyebilir.	NATO’nun SSCB’ye karşı Türkiye’yi korumayabileyeceği, NATO’nun temel ilkelerinin yıklması ve varlığının anlamsızlaşmasına neden olur.
Türkiye ile ABD arasında yapılan Temmuz 1947 Anlaşmasının IV.maddesine göre, ABD Türkiye’ye verdiği silahların amaç dışı kullanılmasına müsade etmemektedir.	BM’nin adadaki faaliyetleri Türklere karşı yürütülen zulmü durduramamıştır. Ayrıca BM Gücünün oluşturulmasının gecikmesi, Makarios yönetiminin saldırılarının ve tahribatının artmasına neden olmuştur.
Türkiye’nin müdehalesi BM bünyesindeki görüşmelere zarar verecektir.
İsmet İnönü tasarlanan müdehaleden önce ABD’ye davet edilmektedir.	İnönü, Başkan Johnson’la Washington’da görüşmeyi kabul etmiştir.

İnönü 22-23 Haziranda Washington’a giderek görüşmelerde bulundu. ABD’nin daveti üzerine Yunanistan Başbakanı Yorgo Papandreu da ABD’ye gitti ancak üçlü bir görüşme yapıldı. İnönü- Johnson görüşmesinden sonra yapılan ortak bildiri de ABD, Türkiye’nin Kıbrıs konusundaki tezlerinin temel dayanak noktası olan Londra ve Zürih Anlaşmalarının devam ettiğini kabul etti.

Johnson Mektubunun Sonuçları

· NATO’nun Türkiye’nin güvenliğini ne kadar sağladığı tartışılır bir konu oldu ve NATO’dan ayrılınması gerketiğini düşünenlerin sayısı arttı.

· Türkiye mektuptan sonra dış politikada çok yönlülüğe evrildi. Başka SSCB ve Üçüncü Dünya ülkeleri ile ekonomik ve siyasal ilişkiler arttırlmaya çalşıldı.

· Türkiye ABD’nin uluslararası girişimlerini kendi dış politika amaç ve ilkelerine uyup uymadığını sorgulamaya başladı. 1965 Eylülünde BM Genel Kurulunda ABD’nin Vietnam’a kuvvet kullanmasına karşı çıkıldı.

· Türkiye’nin isteğiyle ABD ve Türkiye arasında yapılan ikili anlaşmalar gözden geçirilerek Ortak Savunma ve İşbirliği Anlaşması (OSİA) adı altında toplandı.

· NATO içinde oluşturulan askeri yapılanmalara üyelikler gözden geçirilir oldu ve Çok Taraflı Kuvvet (MLF) ‘e katılınmadı.

· Türkiye silah satın aldığı ülkelerin sayısını arttırmayı ve yerli silah sanayini geliştirmeyi önemsedi.

Çok Taraflı Güç (MLF)

ABD Başkanı Kennedy, NATO içinde çok tarafl bir nükleer deniz gücünün oluşturulmasının ittifakın caydırıcılığını açısından taşıdığı önemi vurgulayarak başta İngiltere, Fransa ve Federal Almanya olmak üzere bütün üyeleri bu güce dahil olmaya davet etti.
MLF ile Fransa’nın kendi başına nükleer program başlatması ve De Gaulle’un milliyetçi politikaları da denetim altına alnabilecekti.

Güç içinde sembolik bir yere sahip olacak olan Türkiye, MLF zararı yada faydası olmadığını düşünmekteydi. Türkiye başlarda MLF programına katılmak istediğini belirtmiş ve MLF henüz başlamadan önce 1964 ylında ABD’nin nükleer Ricketts gemisinde personel görevlendirdi. Ancak Johnson mektubunun etkisi, Avrupalı NATO üyelerinin bu güce katılma konusunda gönülsüz oluşları ve SSCB’nin tepkisinde çekinen Türkiye Ocak 1965’te MLF’den çekildiğini duyurdu.

1965 yılında ABD de bu proje üzerindeki ısrarlarını sona erdirdi ve proje sonlandı.

II) 1965 – 71 Dönemi

Amerikan Askeri Personelinden Duyulan Rahatsızlığın Artması

Amerikan üs ve tesislerinde bulunan askeri mağazalar (Post Exchance, PX) ve Amerikan askerlerinin ABD ile haberleşmesini sağlayan Ordu Posta Bürosu (APO) yoluyla yapılan ticaret Türkiye’de rahatsızlığa yol açmıştı. İstanbul, Ankara, İzmir ve Adana gibi şehirlerde ‘Amerikan pazarı’ adı altında kaçak mal pazarlar kurulur olmuştu.

1960 sonrası güçlenen sol akmlar, Amerikan karşıtı gösterilerini arttırdılar.

Amerikan tesislerinde çalışan Türk personel ile ABD’li komutanlar arasında sorunlar yaşanmaya başlandı. Türk personeller ABD yemekhaneleri, mağazaları, spor salonları gibi yerlere sokulmaması ve Türk rütbeliere karşı ast-üst kurallarının yerine getirilmemesi Türk ordusunda rahatsızlık yarattı.

Türkiye’de çeşitli kesimlerin rahatsızlığını hisseden ABD hükümeti, zamanla Türkiye’deki tesislerini halktan uzak bölgelere taşıdı ve buna paralel olarak personel sayısında hızlı bir indirime gitti.

Türkiye’nin NATO Üyeliğiyle İlgili Görüşler

Türkiye’de güçlenen sol akımlar, Türk – Amerikan ilişkilerinin temel dayanak noktası olan NATO üyeliğine karşı çıkmaya başladılar. Kamuoyunda Türkiye’nin NATO üyeliği tartışmalara neden olsa da hükümetler hiçbir zaman NATO’dan çıkmayı gündemlerine almadılar.

Barış Gönüllüleri Sorunu

Amerikan Barış Kıtaları 1962’den itibaren birçok ülkede faaliyet göstermeye başladılar. Kennedy’nin genç Amerikalı öğretmenler ve uzmanlardan oluşturduğu Barş Gönüllüleri gelişmekte olan ülkelerin eğitimine ve kırsal alandaki yaşam koşullarının geliştirilmesine katkıda bulunmasını amaçlıyordu. Gönüllülerin Türkiye’ye gelmesi için anlaşma Ağustos 1962’de nota değişimi yoluyla imzalandı.

Gönüllülerin özellikle Doğu Anadolu’da Kürtlerin yaşadıkları bölgelere dağılmaları ve bu bölgelerde içeriği bilinmeyen araştırmalar yapmaları sık sık eleştiriler aldı. Barış Gönüllülerin buralarda CIA adına bilgi topladıkları iddialarının artması üzerine Dış işleri Bakanlığı 1966 sonlarında Barış Gönüllülerinin bu bölgedeki faaliyetlerine son verdi.

Aralık 1969’da orta öğretim okullarında çalışan İngilizce Öğretmenlerinin daha iyi maaş ve Barış Gönüllülerinin faaliyetlerine son verilmesi için dersleri boykot ettiler. Bu olaydan da sonra Türkiye’de Barış Gönüllüleri faaliyetlerini sona erdirdi.

CIA Endişesi ve Büyükelçi Komer Olayı

Sol basında, CIA’in karıştığı olaylara sık sık yer verilmeye başlandı. Türkiye’de CIA karşıtı tepkileri görmezden gelen ABD Başkanı Johnson’un CIA ile ilgili danışman Robert Komen’i Ankara’ya büyükelçi olarak ataması üzerine Türkiye’de büyük tepkiler oluştu.

Komer’in Ocak 1969’da ODTÜ ziyaretinde aracının yakılması ve tepkilerin sürmesi üzerine Mayıs 1969’da Komer ABD Hükümetince geri çağrıldı.

1969 Ortak Savunma İşbirliği Anlaşması

Türk ve Amerikalı uzmanlar arasında yapılan görüşmeler sonunda, 3 Temmuz 1969’da o güne kadar yapılan ikili anlaşmaları temel bir metin içinde toplayan Ortak Savunma ve İşbirliği Anlaşması imzalandı.

Anlaşmaya göre;

· Türkiye’nin rızası alınmadan Amerikan üslerinden herhangi bir üçüncü ülkeye yönelik bir operasyon düzenlenemeyecekti.

· Amerikan üslerinin mülkiyetinin Türkiye’ye ait olduğu kabul edildi.

· Türk makamları bu üsleri denetleyebilecek.

· Türkiye, ulusal güvenlik gerekçelerini öne sürerek üslerin kullanmasna sınırlamalar getirebilecekti.

İki ülke arasında yaşanan baz gerginliklerin nedenlerini ortadan kaldırmayı hedefleyen bu anlaşma uzun ömürlü olmadı ve 1975’te ABD’nin Türkiye’ye silah ambargosu uygulamaya başlamasıyla OSİA, 25 Temmuz’da Türkiye tarafında feshedildi.

Ekonomik Yardımlar

1950’lerin sonlarından itibaren ABD yönetimi ödemeler dengesinin açık vermesinin ana nedenlerinden biri olarak gösterilen dış yardımları azaltma kararı aldı ve Kennedy dış yardımların Avrupa ve Japonya tarafından paylaşılması önerisini getirdi. Fed.Almanya 1961’de ABD’nin Türkiye’ye yapmakta olduğu yardımların bir kısmını üslenmeyi kabul etti.

Avrupa ülkeleri Türkiye’ye yardım konusunda çok da cömert davranmıyorlardı. Türkiye ABD’nin verdiği ekonomik yardımların azalmasından memnun değildi.

Türkiye’ye Yardım Konsorsiyumu üzerinden yapılan yardımlar 1968’de yarı yarıya düştü. Yardımın azalmasına paralel olarak, hükümetin develüasyon yapması için yapılan baskılar yoğunlaştı. Baskıların artması üzerine Ağustos 1970’de yapılan devalüasyonla 1 ABD doları 9 TL’den 15 TL’ye yükseldi. ABD develüasyonun Türk ekonomisinde yol açacağı paniği 25 milyon dolarlık bir ek yardım vererek azaltmaya çalıştı.

1950’lerde olduğu gibi 60’larda da Türk ekonomisinin gelişimi temelde ABD’den gelen dış yardımlara 
bağlı kalmaya devam etti.

Askeri Yardımlar

Ekonomik yardımlardan farklı olarak, ABD’nin Türkiye’ye yaptığı askeri yardımların miktarında çok büyük değişmeler görülmedi. 1966’da ABD Türkiye’nin yardımları daha çok kara kuvvetlerinin modernizasyonu için kullanılmasını önerdi. Deniz kuvvetleri komutanı 1966 Eylülünde Washington’a giderek, deniz kuvvetlerinin modernizasyonunu saplamaya yönelik görüşmelerde bulundu. ABD, Türkiye’nin tepkisi karşısında bu önerisinden vazgeçmek zorunda kaldı. Hatta 1969’a kadar Türkiye’ye 5 destroyer satılmasını kabul etti.

1970 Ekiminde de Türkiye’ye yeni denizaltılarn satılmasının kabulü Türk silahlı kuvvetlerinin biçimlendirilmesi konusunda ABD girişimlerinin bu kez başarısızlığa uğradığının göstergesiydi.

III) 1971 – 1980 Dönemi

Afyon Sorunu

ABD’de uyuşturucu tüketiminin özellikle 1960’ların başından itibaren artması ABD yönetimini bu konuda etkili önlemler almaya itti. Nixon iktidara geldikten sonra uyuştucuyla mücadele önlemlerini çeşitlendirerek arttırdı. Özellikle de ülkeye kaçak yollarla giren uyuşturucunun engellenmesine odaklanldı ve uyuşturucu madde üreten ülkelere göz çevrildi.

ABD’de 1968’de yaklaşık 500 bin kişinin bağımlısı olduğu eroinin hammeddesi olan ve haşhaş bitkisinden elde edilen afyon, yasal olarak aralarında Hindistan, Yugoslavya ve Türkiye’nin de bulunduğu 10 kadar ülkede üretilmekteydi.

Dünyanın birçok bölgesinde yasadışı haşhaş ekilmekteydi. ABD’ye sokulan eroin de daha çok bu yasadışı ekimin yapıldığı özellikle Tayland – Burma ve Laos’dan (Altın Üçgen) gelmekteydi.

Ülkeye giren eroinin %80’inin Türkiye kaynaklı olduğu iddiası ABD’de sık sık dile getirilmeye başlandı. Basında Türkiye’yi suçlayan makale ve haberlerin sayısı arttı. Fakat yapılan bir hesaplamaya göre Türkiye’de üretilen tüm haşhaşın ABD’ye kaçırılması durumunda bu ülkedeki eroin bağımlılarının ancak 1 aylık ihtiyacı karşılanabilirdi. Buna rağmen ABD Türkiye üzerindeki baskısını arttırdı çünkü;

· Altın üçgen bölgesindeki komünist yönetimlere karşı savaşan ABD yanlısı gerillaların silah ihtiyaçlarını uyuşturucu ticaretinden kazanıyor olmaları Nixon yönetiminin müdehalesini engelliyordu.

· Uyuşturucu sorununun tamamen çözülmesinden çok halkın sorunun sona erdiğine inandırılması önemseniyordu.

· Ekonomik ve askeri olarak ABD’ye bağımlı olan NATO üyesi Türkiye’ye baskı yapmak daha kolaydı.

ABD Dışişleri Bakanı Eliot Richardson’ın Türkiye’ye yapılan yardımların askıya alınabileceğini ifade etmesi üzerine Ekim 1970’de Bakanlar Kurulu haşhaş ekimi alanlarına sınırlandırma getirdi ama bu karar ABD’yi memnun etmedi.

ABD, haşhaş üretiminin yasaklanması yüzünden üreticinin uğrayacağı zararın karşılanması için Türkiye’ye 30 milyon dolar vermeyi önerdi. Nihat Erim hükümeti bunu kabul ederek Haziran 1971’den itibaren haşhaş ekimini yasakladı. Fakat ABD söz verdiği yardımların sadece 3’te 1’ini göndermesi üzerine 100 bin köylü mağdur oldu.

1973 seçimlerinden sonra iktidara gelen Ecevit liderliğindeki CHP-MSP koalisyonu haşhaş ekimini 1 Temmuz 1974’de yeniden serbest bıraktı. Bunun üzerine ABD Senatosu ve Temsilciler Meclisi 2 Temmuz 1974’de Türkiye’ye verilen borçların durdurulmasını ve ekonomik ve askeri yardımların askıya alınmasını öngören ortak bir karar aldı.

Silah Ambargosu

1974 Kasımında ABD’de Kongre seçimlerinin olması ve

· Amerikan Rum Ortodoks Kilisesi

· Amerikan Helenik Eğitsel Geliştirme Derneği

· Amerikan Helenik Enstitüsü

· Birleşik Amerikan Helenik Kongresi

· Amerikan Helenik Konseyi

Gibi güçlü bir Rum lobisinin varlığı ambargo kararı üzerinde etkili oldu.

19 Eylül 1974’te Senato’da, 24 Eylül’de de Temsilciler Meclisinde ambargo kararı alındı ancak Başkan Ford 15 Ekimde bu kararı veto etti.

Bu arada Kıbrıs harekatı sırasında kullanılan silahların meşruiyeti konusunda Kongre kütüphanesi tarafından yapılan araştırma açıklandı. Buna göre Türkiye’nin, ikili anlaşmaları ve ABD yasalarını ihlal ettiği ilan edildi. Araştırmanın yayınlamasından hemen sonra Temsilciler Meclisi ambargo kararı aldı ancak Başkan Ford 17 Ekimde bu kararı gene veto etti.

17 Aralıkta yeniden alınan ambargo kararını Başkan Ford 30 Aralık 1974 tarihinde onaylamak durumunda kaldı ve ABD’nin Türkiye’ye silah satışı ve verilmesi öngörülen 200 milyon dolarlık yardım 5 Şubat 1975’te durduruldu.

9 Şubat 1975’te Milli Savunma Bakanlığından yapılan açıklamayla, ABD’nin Türkiye’ye verdiği yardmların kesilmesi durumunda Türkiye’deki Amerikan üslerinin kapatılabileceği uyarısında bulunuldu. Türkiye’nin üsleri kapatma konusunda ciddi olduğunu gören ABD Başkanı Ford, 10 Nisan 1975’te yaptğı ‘Dünya’nın Durumu’ konuşmasında, silah ambargosu kararı nedeniyle Kongreyi görev ve yetkilerini açmakla suçladı. 19 Mayısta Senato ambargoyu kaldıran bir karar aldı. Fakat Temsilciler Mevlisi ısrar etmekteydi. ABD Dışişleri Bakanı Henry Kissinger da 21 Mayısta Ankara’ya gelerek, Demirel’den üslerin kapatılmamasını istedi.

25 Temmuz 1975’te OSİA’yı tek taraflı olarak fesheden Türkiye, Amerikan üslerinin faaliyetlerini durdurdu.

Bu karar, aralarında İncirlik üssünün de bulunduğu ve 5000 Amerikalı personeli barındıran, 21 Amerikan üssü ve tesisini olumsuz etkiledi. Amerikalı personelin gümrük vergisi ödemeden yurtdışından mal getirmesi ayrıcalığı kaldırıldı. Getirilen ithal arabalara vergi uygulanmaya başlandı. APO da dahil olmak üzere iletişim imkanları sınırlandırıldı. Askeri uçakların üsler arasında serbestçe dolaşımı sona erdirildi.

ABD yönetiminin Kongre üzerindeki etkisini tekrar kazanmasına pararlel olarak ambargo 12 Eylül 1978’de tamamen kaldırıldı.

Ambargo kararıyla Kongre’nin ana hedefi Türkiye’nin Kıbrıs konusunda geri adım atmasını sağlamaktı. Ambargo bu hedefe ulaşılmasını sağlamadı. Tersine, Türkiye ambargo kararına 13 Şubat 1975 ‘te Kıbrıs Türk Federe Devletinin kurulmasıyla karşılık vermişti. Ambargo sırasında ve sonrasında, Türkiye’nin Kıbrıs politikasını yönlendirmeye çalışan ABD girişimleri başarılı olmadı.

Ambargo Türk kamuoyunda ABD karşıtı eğilimlerin güç kazanmasına yol açtı. ABD’nin Türkiye’deki prestiji sarsıldı.

1980 Savunma ve Ekonomik İşbirliği Anlaşması (SEİA)

ABD’nin Türkiye’ye uygulanan silah ambargosunu kaldırmasından sonra, feshedilen OSİA ve yürürlüğe girmeyen 1976 SEİA’sının yerini alacak yeni ve kapsamlı bir anlaşma yapılması için, 1979’un kış aylarında Türk ile Amerikalı uzmanlar arasında görüşmeler başladı.

SEİA, 29 Mart 1980’de Ankara’da imzalandı. 18 Kasım 1980’de bir Bakanlar Kurulu kararıyla onaylanacak, 1 Şubat 1981’de de Resmi Gazete’de yayınlanarak yürürlüğe girmiştir.

İran İnkilabının Türk-Amerikan İlişkilerine Yansıması

İran’da 1979 sonunda Şah rejimin devrilmesiyle iktidara gelen yeni yönetim ABD’yle diplomatik ilişkilerini kesti. Tahran’daki ABD Büyükelçiliğine sığınan Amerikan vatandaşlarının ülkelerine dönmelerine izin verilmemesi, arkasından ABD Büyükelçiliğinin işgali iki ülke arasında ‘rehineler krizi’ adı verilen bir sorunun ortaya çıkmasına yol açtı.

Başkan Carter, 1980 Nisanında dost ülkelerin hükümetlerine bir çağrıda bulunarak, İran’a karşı ABD’yle birlikte yaptırımlar uygulamasını istedi.

Türkiye, rehinelerin ülkelerine dönmeleri konusunda ABD’ye tam destek vermekteydi. Fakat bu ülkeye uygulanacak sert yaptırımlar Tahran’ın Moskova’ya yakınlaşmasına neden olabilirdi. İran’la komşu olan Türkiye doğusunda Sovyet yanlısı bir yönetim istemiyordu.

17 Nisanda ABD yönetimi, İran’da petrol ithalini ve Amerikan vatandaşlarının bu ülkeye seyahat etmelerini yasaklayan bir karar aldı. Fakat Türkiye, özel durumunu öne sürerek bu yaptırım kararlarına katılmadı. Hatta ABD’nin İran’daki rehineleri kurtarmak amacıyla yapacağı bir operasyon için İncirlik üssünün kullanılmasına ‘amaç dışılık’ gerekçe gösterilerek izin verilmedi. Körfezdeki uçak gemilerinden havalanan helikopterlerle yapılan kurtarma operasyonu fiyaskoyla sonuçlandı. Bunun üzerine Türkiye ABD ve İran arasında arabulucuk yapabileceğini söyledi.

İran yönetimi 20 Ocak 1981’de Amerikalı rehineleri serbest bıraktı. Rehineler krizi, Washington’un Ankara’dan destek isteyip de karşılık alamadığı ender durumlardan birisi olarak tarihe geçti.